In feite kan er op hoge breedtegraad (grofweg boven de poolcirkel) op elk moment van de dag, de maand en het jaar noorderlicht voorkomen. Wanneer het dan helder en donker is kunnen we dat noorderlicht vaak met het blote oog waarnemen.
De zon zendt immers continu plasmadeeltjes de ruimte in, de zonnewind genaamd. Een aantal van die deeltjes zullen de atmosfeer van de Aarde weten te bereiken en daar het noorderlicht veroorzaken na botsingen met zuurstof- en stikstofatomen. De hoeveelheid plasmadeeltjes die tot in onze atmosfeer weet door te dringen bepaalt de intensiteit van het noorderlicht. Immers hoe meer deeltjes, hoe meer botsingen en hoe meer licht er zal worden gegenereerd. Die deeltjesdichtheid verschilt echter ook continu, en hangt af van verschillende factoren.
Één van die factoren is de bron van de deeltjes op de zon: kunnen er veel of minder deeltjes richting de Aarde ontsnappen?
Een andere belangrijke factor is de configuratie van het magneetveld waarvoor de verzameling aan deeltjes om zich heen zorgt, en dan vooral de Bz-factor. Deze bepaalt door interactie met het magneetveld van onze Aarde immers in welke mate de poort voor de deeltjesstroom naar de atmosfeer geopend wordt.
Eigenlijk zit hier eerst nog de zogenaamde magnetosfeer tussen, welke oa. verantwoordelijk is voor de zogenaamde substorms met een hoge noorderlichtintensiteit, maar dat verhaal is nu minder relevant.
Ik wil het namelijk hebben over de voornaamste bron van zogenaamde sterke geomagnetische verstoringen, waarbij veel zonnewinddeeltjes tot in onze atmosfeer weten door te dringen om zodoende intens noorderlicht te veroorzaken. Namelijk de coronale gaten. Deze bron is meestal wat minder krachtig dan de plasmawolken die uit zonnevlekken de ruimte in kunnen exploderen, maar voor de hoge breedtegraden wel krachtig genoeg voor indrukwekkend noorderlicht. In uitzonderlijke gevallen kan dit noorderlicht zelfs tot in Nederland en België worden waargenomen, zij het meestal enkel fotografisch. Ons blote oog kan noorderlicht meestal minder intens detecteren als onze camera's, maar ook dat is een verhaal apart.
Coronale gaten zijn omvangrijke gebieden op de zon, waar de plasmadeeltjes ongehinderd in grote aantallen kunnen ontsnappen. Ontsnappen aan het kluwen van magnetische veldlijnen die rond het oppervlak van de zon actief zijn, en de meerderheid van de plasmadeeltjes terugkoppelen naar de zon.
De grote donkere zone op bovenstaande afbeelding van de zon in het extreme UV-spectrum stelt een coronaal gat voor.
De pijltjes tonen aan hoe de plasmadeeltjes ongehinderd uit deze zone kunnen ontsnappen wegens het ontbreken van magnetische veldlijnen. (de witte lussen die elders geschetst zijn)
Coronale gaten hebben niets te maken met de -zwaar overroepen- 11-jaarlijkse zonnecyclus. Meerdere touroperators die niet weten wat ze eigenlijk verkopen, hebben de voorbije jaren geroepen dat het noorderlicht toen het mooist was vanwege de piek in de 11-jaarlijkse zonnecyclus. Uiteraard om op korte termijn zoveel mogelijk reizen naar het noorden te kunnen verkopen. Ik heb die bewering continu proberen te weerleggen, al leek ik vooral een roepende in de woestijn. Dit verhaal klopt dus totaal niet, aangezien meer dan 90% van het noorderlicht op hoge breedtegraad niets te maken heeft met deze 11-jaarlijkse cyclus. De 11-jaarlijkse cyclus heeft immers betrekking tot het aantal zonnevlekken. Zonnevlekken, die na een explosie soms plasmawolken de ruimte in kunnen sturen. Maar vaak zijn er dergelijke zonnevlekken aanwezig, zonder dat het tot een explosie komt. En als dat dan toch gebeurt, dan reist de plasmawolk meestal niet richting de Aarde. Is dat wel het geval, dan heb je uiteraard een hoge deeltjesdichtheid die bijna garant is voor een mooie show. Mogelijk ook in Nederland en België. Maar dan moet onze fameuze Bz-factor ook nog meewerken.
Zonnevlekken zijn het gevolg van een 'actieve' zon, van een sterk magneetveld op de zon. En die activiteit kent dus hoogtes en laagtes, in een cyclus van om en bij de 11 jaar: de zonnecyclus.
Coronale gaten zijn veel grotere gebieden op de zon waar de activiteit juist laag is, waardoor er daar magnetische veldlijnen ontbreken. Een coronaal gat hoeft dus ook niet te 'ontploffen' om voor een sterke zonnewind te genereren. Het gaat hier om een continu proces dat soms zelfs maandenlang kan aanhouden. Aangezien de zon in 28 dagen tijd om z'n as draait, zal zo'n coronaal gat dus wel eens om de zoveel tijd naar de Aarde gericht zijn, en ervoor zorgen dat er dus een sterke zonnewind op de poort klopt.
Vaak komen er zelfs meerdere coronale gaten voor, waardoor we niet steeds weer 28 dagen hoeven te wachten. De ervaring leert dat we per maand gemiddeld een keer of 6 te maken krijgen met zo'n verhoogde deeltjesdichtheid vanuit een coronaal gat.
Conclusie: We hebben geen actieve zon nodig voor noorderlicht in gebieden boven de poolcirkel. Meer zelfs: coronale gaten zorgen mermaals per maand voor een garantie op indrukwekkende shows, zolang het maar niet bewolkt is.
Toch nog even deze geruststelling voor wie gemiddeld 7 dagen per maand maar weinig vindt: Afgelopen winter (2016) heb ik gedurende 29 van de 42 nachten noorderlicht gezien. (zie rubriek foto's). En dat terwijl er in die periode nauwelijks zonnevlekken aanwezig waren, aangezien we op weg zijn naar een minimum in de 11-jaarlijkse cyclus. Slechts 3 keer was het noorderlicht het gevolg van een explosie uit een zonnevlek. Maar dus zelfs zonder de invloed van een coronaal gat of zonnevlek kan er vaak noorderlicht worden waargenomen. Soms intens, soms minder intens. Afhankelijk van de Bz.
In de 13 nachten dat ik geen noorderlicht kon zien was het 11 keer volledig bewolkt...
29 op 42 is een hoog gemiddelde dat ik zeker niet elke winter zal halen, maar door het opvolgen van de zonnewindparameters en weerkaarten kan ik wel steeds het maximale uit de mogelijkheden halen.
Ruben Weytjens - 1 september 2016
